හර්නියා ගැන ඔබ දැනගත යුතු සියල්ල
✩｡:•.───── ❁ 👩🏼⚕️ ❁ ─────.•:｡✩
අද කතා කරන්න හිතුවා හර්නියා ගැන.
හර්නියාවක් (Hernia) කියන්නේ සරලවම, අපේ ඇඟ ඇතුලේ තියෙන ඉන්ද්රියයක් (උදාහරණයක් විදිහට බඩවැලක්, ආමාශයේ කොටසක්) එයා සාමාන්යයෙන් ඉන්න ඕන තැනින් පිටතට නෙරා එන එකට.
මේක වෙන්නේ ඒ ඉන්ද්රිය වට කරලා තියෙන පේශි (muscles) හරි පටක (tissues) හරි දුර්වල වුණාම, ඒ දුර්වල තැනින් ඉන්ද්රිය එළියට නෙරා එනවා. හරියට බැලුමක් ගත්තොත්, ඒකේ එක තැනක් හීනි වෙලා එළියට පිම්බෙනවා වගේ දෙයක් තමයි මෙතනදිත් වෙන්නේ.
ටයර් එකක ටියුබ් එකක් දුර්වල තැනකින් එළියට පිම්බිලා එනවා වගේ.
හර්නියා හැදෙන්න බලපාන හේතු මොනවාද ====================================== ⸙
හර්නියා හැදෙන්න ප්රධාන හේතු කීපයක් තියෙනවා. අපි ඒ එකින් එක බලමු...
1) උපතින්ම ඇතිවන දුර්වලතා (Congenital)
සමහර බබාලට ඉපදෙනකොටම බඩේ පේශිවල දුර්වල තැන් තියෙන්න පුළුවන්. ඒක එයාලගේ ඇඟ හැදිලා තියෙන විදිහ. මේ වගේ අයට හර්නියා හැදෙන්න තියෙන ඉඩ වැඩියි.
2) වයසට යාම (Aging)
වයසට යද්දී අපේ ශරීරයේ හැම කොටසක්ම ටික ටික දුර්වල වෙනවනේ. පේශි එහෙමත් ඒ වගේ තමයි. කාලයක් තිස්සේ පේශි දුර්වල වෙද්දී, හර්නියා ඇතිවෙන්න පුළුවන්.
3) අධික වෙහෙසවීම (Straining)
4) බර ඉසිලීම (Heavy Lifting)
එක දිගට බර දේවල් උස්සන අයට, උදාහරණයක් විදිහට බඩු ගෙනියන අයට, ගොඩනැගිලි හදන අයට වගේ අයට මේ තත්ත්වය ඇතිවෙන්න පුළුවන්.
5) දිගු වේලා සිටගෙන සිටීම (Prolonged Standing)
ගොඩක් වෙලා හිටගෙන ඉන්න රස්සාවක් කරන අයටත් මේ අවදානම තියෙනවා.
6) කැස්ස සහ මළබද්ධය (Cough and Constipation)
7) නිදන්ගත කැස්ස (Chronic Cough)
හැම තිස්සෙම කැස්ස තියෙනවා නම්, ඒකෙන් බඩේ පේශිවලට දිගටම පීඩනයක් එනවා. මේ නිසා කල් යද්දී හර්නියා එන්න පුළුවන්.
😎 මළබද්ධය (Constipation)
මළබද්ධය තියෙනකොට, වැසිකිළි යන වෙලාවට තැටමීම (straining) නිසා බඩේ පේශිවලට පීඩනයක් එනවා. මේකත් දිගටම වුණොත් හර්නියා එන්න පුළුවන්.
9) ගර්භණී සමය (Pregnancy)
අම්මා කෙනෙක් වෙන්න ඉන්නකොට, බබා බඩ ඇතුලේ ලොකු වෙනකොට බඩට ලොකු පීඩනයක් එනවා. මේ නිසා සමහර අම්මලාට හර්නියා හැදෙන්න පුළුවන්.
10) තරබාරුකම (Obesity)
ගොඩක් මහත කෙනෙක් නම්, බඩේ පේශිවලට හැමතිස්සෙම අමතර බරක් දරන්න වෙනවා. මේකත් කල් යද්දී හර්නියා ඇතිවෙන්න හේතුවක් වෙන්න පුළුවන්.
11) උදරයේ සැත්කම් (Abdominal Surgeries)
බඩේ සැත්කමක් කරලා තියෙනවා නම්, ඒ තුවාලය හරියට සනීප වුණේ නැත්නම්, ඒ කැපුම් කැළල (incision) හරහා හර්නියා එන්න පුළුවන්. ඒ නිසා සැත්කමකින් පස්සේ ගොඩක් පරිස්සම් වෙන්න ඕනේ.
හර්නියා ඇතිවිය හැකි ස්ථාන මොනවාද?
==================================== ⸙
හර්නියා ගොඩක් වෙලාවට ඇතිවෙන්නේ මේ ස්ථාන වල.
* උදරය (Abdomen)
බඩේ ඕනෑම තැනක හර්නියා එන්න පුළුවන්.
* ඉකිළිය (Groin)
කලව සහ බඩ එකතු වෙන තැනට තමයි ඉකිළිය කියන්නේ. මේ හරියෙත් හර්නියා සුලබව දකින්න පුළුවන්.
* ප්රාචීරය (Diaphragm)
පපුවයි බඩයි වෙන් කරන පේශි බිත්තියට තමයි ප්රාචීරය කියන්නේ. මේකේ තියෙන හිලකින් ආමාශයේ කොටසක් උඩට නෙරා එන්නත් පුළුවන්.
* කලින් සැත්කම් කරපු තැන් (Previous Surgical Sites)
බඩේ සැත්කමක් කරපු තැනක කැළල හරහා හර්නියා එන්න පුළුවන්.
හර්නියා වර්ග මොනවාද?
======================= ⸙
හර්නියා එක එක වර්ග තියෙනවා. මේවා වර්ග කරන්නේ හර්නියාව තියෙන තැන අනුව.
🔹 ඉන්ගුවයිනල් හර්නියා (Inguinal Hernia)
මේක තමයි ගොඩක්ම අයට තියෙන හර්නියා වර්ගය. පිරිමි අයට තමයි මේක වැඩියෙන්ම හැදෙන්නේ.
බඩවැලේ කොටසක් ඉකිලයේ තියෙන (inguinal canal කියන) නහරයක් යන පාර දිගේ පහළට එනවා. හරියට කලිසම් සාක්කුවකට අත දානවා වගේ.
🔹 ෆෙමෝරල් හර්නියා (Femoral Hernia)
මේකත් ඉකිළියේ හැදෙන හර්නියා වර්ගයක්.
inguinal canal එකට ටිකක් යටින් තියෙන femoral canal කියන තැනින් තමයි මේදය වගේ දේවල් එළියට එන්නේ. ගැහැණු අයට මේක ටිකක් වැඩියෙන් හැදෙනවා.
🔹 හයියටල් හර්නියා (Hiatal Hernia)
ප්රාචීරය කියන පේශි බිත්තියේ, ගලනාලය (esophagus – අපි කෑම කන බටේ) පහළට යන්න තියෙන හිලක් තියෙනවා. අන්න ඒ හිල ලොකු වෙලා, ආමාශයේ උඩ කොටසක් ඒ හිලෙන් පපුව පැත්තට නෙරා එනවා.
මේක නිසා කෑම උගුරට එන්න, පපුව දැවිල්ල වගේ දේවල් වෙන්න පුළුවන්.
🔹 උම්බිලිකල් හර්නියා (Umbilical Hernia)
බුරිය (belly button) ගාවින් බඩවැලේ කොටසක් එළියට එන එකට තමයි මේ නම කියන්නේ. ගොඩක් වෙලාවට මේක බබාලට උපතින්ම තියෙනවා. සමහර වෙලාවට ඉබේම හොඳ වෙනවා.
🔹 ඉන්සිෂනල් හර්නියා (Incisional Hernia)
බඩේ සැත්කමක් කරපු තැනකින් හර්නියා එකක් එනවා නම්, ඒකට තමයි ඉන්සිෂනල් හර්නියා කියන්නේ. සැත්කමකින් පස්සේ හරියට පරිස්සම් වුණේ නැත්නම් මේ වගේ වෙන්න පුළුවන්.
🔹 වෙන්ට්රල් හර්නියා (Ventral Hernia)
බඩේ ඉස්සරහ පැත්තේ (පපුව සහ බුරිය අතර) කොහේ හරි තියෙන හර්නියා එකකට වෙන්ට්රල් හර්නියා කියනවා. උම්බිලිකල් හර්නියා, ඉන්සිෂනල් හර්නියා එහෙමත් මේ ගණයට වැටෙනවා. බුරියට උඩින් එන වෙන්ට්රල් හර්නියා වලට එපිගැස්ට්රික් හර්නියා (Epigastric Hernia) කියලත් කියනවා.
🔹 පෙරීනියල් හර්නියා (Perineal Hernia)
මේවා හරිම දුර්ලභයි. ශ්රෝණි තට්ටුව (pelvic floor) කියන්නේ අපේ යටිබඩේ යට හරියේ තියෙන පේශි තට්ටුවක්. අන්න ඒකේ දුර්වල තැනකින් අවයව එළියට එන එකට තමයි පෙරීනියල් හර්නියා කියන්නේ.
🎗️ හර්නියා වල රෝග ලක්ෂණ මොනවාද?
===================================== ⸙
හැමෝටම එකම විදිහේ රෝග ලක්ෂණ දැනෙන්නේ නෑ. සමහර අයට කිසිම අමාරුවක් නැති වෙන්නත් පුළුවන්. ඒත්, මේ දේවල් වෙන්න පුළුවන්:
🔹ඉදිමුමක් (Bulge/Lump)
හර්නියාව තියෙන තැන ඉදිමිලා වගේ පේන්න පුළුවන්. මේක හැම වෙලේම පේන්නේ නැති වෙන්නත් පුළුවන්. බරක් ඉස්සුවම, නැමුණු වෙලාවට, කැස්සක් එනකොට වගේ තමයි සමහරවිට ඉදිමුම එළියට එන්නේ.
🔹 වේදනාව/අපහසුව (Pain/Discomfort)
ඒ හරියේ තෙරපෙනවා වගේ, අදිනවා වගේ, නැත්නම් චුට්ටක් රිදෙනවා වගේ දැනෙන්න පුළුවන්.
🔹 කැස්ස/සිනහව (Cough/Laugh)
කැස්සක්, හිනාවක් එනකොට මේ වේදනාව/අපහසුව වැඩි වෙන්න පුළුවන්.
🔹 පපුව දැවිල්ල/කෑම උගුරට ඒම (Heartburn/Acid Reflux)
පපුව හරියේ හර්නියා එකක් නම් (හයියටල් හර්නියා), කෑම උගුරට එනවා වගේ, පපුව දැවිල්ල වගේ එන්නත් පුළුවන්. මේකට කියන්නේ අම්ල ප්රතිවාහය (acid reflux) කියලා.
කාන්තාවන්ට සහ පිරිමින්ට රෝග ලක්ෂණ වෙනස්ද?
===================================== ⸙
ගොඩක් වෙලාවට වෙනසක් නෑ. ඒත්, ඉකිළියේ හර්නියා සමහර වෙලාවට වෘෂණ කෝෂ (testicles) වලට බලපාන්න පුළුවන් (පිරිමි අයට). ගැහැණු අයට හැදෙන ෆෙමෝරල් හර්නියා සමහරවිට පිටට පේන්නේ නැති වෙන්න පුළුවන්, ඒත් ඉකිළියේ වේදනාවක් එන්න පුළුවන්.
හර්නියා භයානකද?
================ ⸙
මුලදී ලොකු අවුලක් නැති වුණත්, කල් යද්දී ප්රශ්න ඇති වෙන්න පුළුවන්.
🔹 හිරවීම (Incarceration)
අර එළියට ආපු කොටස අස්සේ හිරවෙලා, ආපහු ඇතුලට යන්න බැරි වෙන්න පුළුවන්. මේක ගොඩක් රිදෙනවා.
🔹 රුධිර සැපයුම අඩාල වීම (Strangulation)
හිරවුණාම, ඒ හරියට ලේ යන්නේ නැතුව ගිහින්, ඒ පටක මැරෙන්නත් පුළුවන්. මේක නම් හදිසි තත්වයක්. ඉක්මනින් වෛද්යවරයෙක් ගාවට යන්න ඕනේ.
ප්රාචීර හර්නියාවල සංකූලතා
=========================
ප්රාචීරය හරහා එන හර්නියාවල (හයියටල් හර්නියා) සංකූලතා ටිකක් වෙනස්. සාමාන්යයෙන් මේවා හිරවෙන්නේ නෑ. ඒත්, කෑම උගුරට ඒම වගේ ප්රශ්න දිගටම තියෙන්න පුළුවන්. සංජානනීය ප්රාචීර හර්නියා (උපතින්ම එන) නම්, ඒක බරපතල තත්වයක්. බබාගේ පෙනහලු හරියට හැදෙන්නේ නැතුව යන්න පුළුවන්.
හර්නියා වේදනාවක් ආවොත් මොකද කරන්නේ?
========================================⸙
හර්නියා වේදනාවක් තියෙනවා නම්, අනිවාර්යෙන්ම වෛද්යවරයෙක්ට පෙන්නන්න. මොකද, හර්නියා වගේම රෝග ලක්ෂණ තියෙන වෙන ලෙඩ තියෙන්නත් පුළුවන්. ඒ නිසා හරියටම මොකක්ද කියලා දැනගන්න එක වැදගත්. හර්නියාවේ පාට වෙනස් වෙනවා නම්, හිරිවැටිලා වගේ නම්, නැත්නම් ඇඟ ගොඩක් රස්නේ වෙනවා නම්, වමනේ යනවා නම්, ඉක්මනින්ම වෛද්යවරයෙක් ගාවට යන්න.
හර්නියා හොයාගන්නේ කොහොමද?
================================ ⸙
ගොඩක් වෙලාවට වෛද්යවරයාට සාමාන්ය විදිහට අතින් අල්ලලා බලලා හර්නියා එකක් තියෙනවද කියලා කියන්න පුළුවන්. සමහරවිට කහින්න, නැමෙන්න වගේ දේවල් කියන්න පුළුවන්, එතකොට හර්නියාව එළියට එනවා නම් බලාගන්න පුළුවන්. සමහර හර්නියා වර්ග (ගැඹුරින් තියෙන ඒවා) හොයාගන්න CT/ඇල්ට්රා සවුන්ඩ් ස්කෑන් (CT scan) එකක් වගේ කරන්නත් වෙයි.
හර්නියාවලට ප්රතිකාර මොනවාද?
============================== ⸙
ගොඩක් වෙලාවට හර්නියාවලට ශල්යකර්මයක් කරන්න වෙනවා. ඒත්, සමහර පොඩි පොඩි හර්නියා, ලොකුවට අමාරු නැත්නම්, ටික කාලයක් බල බලා ඉන්නත් පුළුවන්. හැබැයි ඉතින් ඒක තීරණය කරන්නේ වෛද්යවරයා. සාමාන්යයෙන් හර්නියා කාලයත් සමග ක්රමයෙන් විශාල වන නිසා, කල් තියා සනීප කරගන්න එක හොඳයි. බබාලගේ බුරිය ගාව තියෙන හර්නියා (umbilical hernia) නම්, සමහරවිට ඉබේම හොඳ වෙන්න පුළුවන්.
🔹 ශල්යකර්මය (Surgery)
ශල්යකර්මයේදී කරන්නේ අර එළියට ආපු කොටස ආපහු ඇතුලට දාලා, පේශිවල දුර්වල තැන එක්කෝ මහලා දානවා, නැත්නම් දැලක් (surgical mesh) වගේ එකක් තියලා ශක්තිමත් කරනවා. මේක සාමාන්යයෙන් ලොකු සැත්කමක් නෙවෙයි. ගොඩක් වෙලාවට පොඩි හිල් කීපයක් හදලා (ලැපරොස්කොපික්/Laparoscopic surgery), ඒ හිල් වලින් උපකරණ ඇතුල් කරලා තමයි සැත්කම කරන්නේ.
එතකොට තුවාල කැක්කුම එහෙම අඩුයි. සමහරවිට රොබෝ කෙනෙක් පාවිච්චි කරලත් මේ සැත්කම් කරනවා. ඒත් සමහර හර්නියාවලට සාමාන්ය විදිහට (විවෘත ශල්යකර්මය/Open surgery) බඩ කපලා සැත්කම කරන්නත් වෙනවා.
හයියටල් හර්නියාවලට ප්රතිකාර
=============================
හයියටල් හර්නියා නිසා කෑම උගුරට එනවා නම්, ඒකට වෙනම සැත්කමක් (Nissen fundoplication) කරන්න පුළුවන්. ඒකෙදි කරන්නේ ආමාශයේ උඩ කොටස අරන් ගලනාලය වටේ ඔතලා මහන එක.
ශල්යකර්මයෙන් පස්සේ එන්න පුළුවන් ප්රශ්න =======================================
▫️ලේ ගැලීම (Bleeding)
▫️තුවාලේ පැසවීම (Wound infection)
▫️බෙහෙත් වලට අසාත්මිකතා (Allergic reactions to medications)
▫️සමහර අයට ටික කාලෙකට මුත්රා කරන්න අමාරු වෙන්න පුළුවන් (Difficulty urinating)
ඉකිළියේ හර්නියා සැත්කමකින් පස්සේ, සමහර අයට දිගටම වේදනාවක් තියෙන්න පුළුවන් (ස්නායු වලට හානි/nerve damage නිසා).
හර්නියා හැදුනොත් මොකද වෙන්නේ?
=================================⸙
ඔයාට හර්නියාවක් තියෙනවා කියලා දැනගත්තම, වෛද්යවරයා ඔයාගේ හර්නියාව කොයි වගේද, ඒක කොච්චර ඉක්මනට ලොකු වෙයිද වගේ දේවල් බලලා තමයි කියන්නේ, ඉක්මනට සැත්කමක් කරන්න ඕනෙද, නැත්නම් ටික කාලයක් බලන් ඉන්න පුළුවන්ද කියලා.
ගොඩක් වෙලාවට හර්නියා වලට සැත්කමක් කරන්න වෙනවා. ඒත් බය වෙන්න දෙයක් නෑ, මේක සාමාන්යයෙන් ලොකු සැත්කමක් නෙවෙයි. ගොඩක් වෙලාවට දවසින් ගෙදර යන්න පුළුවන්. සැත්කම සාර්ථක වෙන්න තියෙන ඉඩත් ගොඩක් වැඩියි. ඒත්, ආයෙත් හර්නියාව එන්න තියෙන ඉඩකඩ 10% ක් විතර තියෙනවා. ඒකත් ඉතින්, අර හර්නියාව හැදෙන්න හේතු වුණු දේවල් (බර ඉසිලීම, කැස්ස වගේ දේවල්) දිගටම කරනවා නම්, ආයේ එන්න තියෙන ඉඩ වැඩියි.
හර්නියා එක්ක ජීවත් වෙනකොට
=============================⸙
ඔයාට හර්නියාවක් තියෙනවා, ඒත් තාම සැත්කමක් කරලා නෑ, එහෙමත් නැත්නම් කරන්න පරක්කු වෙනවා නම්, මේ දේවල් ගැන සැලකිලිමත් වෙන්න:
🔹 වැඩ කිරීම (Work)
ඔයාගේ රස්සාවේ ස්වභාවය අනුව, බර වැඩ කරන්න, ගොඩක් වෙලා හිටගෙන ඉන්න වෙනවා නම්, ඒ දේවල් ටිකක් අඩු කරන්න වෙයි. සමහරවිට වෛද්යවරයා කියයි වෙන රස්සාවක් හොයාගන්න කියලා.
🔹 බර ඉසිලීම (Heavy Lifting)
පුළුවන් තරම් බර දේවල් ඉසිලීමෙන් වළකින්න. මොනවා හරි උස්සන්න වෙනවා නම්, හරියට ඉරියව්ව තියාගෙන, දණහිස් නමලා, කෙලින් ඉඳගෙන උස්සන්න. වැරදි විදිහට ඉසිලුවොත් හර්නියාව තවත් නරක අතට හැරෙන්න පුළුවන්.
🔹 මළබද්ධය (Constipation)
මළබද්ධය තියෙනවා නම්, ඒකට බෙහෙත් ගන්න. නැත්නම් වැසිකිළි යන වෙලාවට තැටමීම නිසා හර්නියාව තවත් නරක අතට හැරෙන්න පුළුවන්.
🔹 කැස්ස (Cough)
දිගටම කැස්ස තියෙනවා නම්, ඒකට බෙහෙත් ගන්න. දීර්ඝ කාලීන කැස්ස හර්නියා වලට හොඳ නැහැ.
🔹 පටි පාවිච්චිය (Truss/Restraining Belt)
සමහර වෙලාවට වෛද්යවරයා කියන්න පුළුවන් හර්නියාව තියෙන තැනින් තද වෙන්න පටියක් බඳින්න කියලා. ඒකෙන් හර්නියාව එළියට එන එක ටිකක් පාලනය කරන්න පුළුවන්. ඒත් මේක ස්ථිර විසඳුමක් නෙවෙයි.
🔹 රෝග ලක්ෂණ (Symptoms)
ඔයාගේ හර්නියාවේ වෙනස්කම් තියෙනවා නම්, ඒ කියන්නේ වේදනාව වැඩි වෙනවා නම්, පාට වෙනස් වෙනවා නම්, ඒ ගැන අවධානයෙන් ඉන්න. එහෙම වෙනසක් තියෙනවා නම්, ඉක්මනට වෛද්යවරයෙක්ට පෙන්නන්න.
නිතර අහන ප්රශ්න
================ ⸙
“ස්පෝර්ට්ස් හර්නියා” කියන්නේ ඇත්තටම හර්නියාවක්ද?
නෑ. ඒක නමට විතරයි හර්නියා. ඇත්තටම ඒක හර්නියාවක් නෙවෙයි. ඒක ක්රීඩා කරන අයට හැදෙන, ඇඹරෙන චලනයන් (twisting movements) නිසා ඇතිවෙන පේශිවල, නැත්නම් කණ්ඩරාවල (tendon) තුවාලයක්. හරියට හර්නියා වගේ රිදෙන්න පුළුවන්. ඒත් මේකෙදි ඉන්ද්රියයක් එළියට නෙරා එන්නේ නෑ. මේකට සමහර වෙලාවට “ඇත්ලටික් පුබල්ජියා (athletic pubalgia)” කියලත් කියනවා.
ගර්භණී සමයේදී හර්නියා හැදුනොත්?
=================================
ගර්භණී සමයේදී හර්නියා හැදෙන්න තියෙන ඉඩ වැඩියි. ඒත්, ගොඩක් වෙලාවට බබා ලැබෙනකම් ඉඳලා, ඊට පස්සේ තමයි සැත්කම කරන්නේ. හැබැයි, හර්නියාව නිසා ගොඩක් අමාරුයි නම්, සමහරවිට ගර්භණී කාලෙදිත් සැත්කමක් කරන්න වෙන්න පුළුවන්. ඒ ගැන තීරණය කරන්නේ වෛද්යවරයා.
බබාලට හර්නියා හැදුනොත්?
=========================
බබාලට ගොඩක් වෙලාවට හැදෙන්නේ බුරිය ගාව තියෙන හර්නියා (උම්බිලිකල් හර්නියා/umbilical hernia). මේවායින් සමහරක් ඉබේම හොඳ වෙනවා. ඒත්, අවුරුදු 4-5 ක් යනකම් හොඳ වුණේ නැත්නම්, එහෙමත් නැත්නම් හර්නියාව ලොකු නම්, සැත්කමක් කරන්න වෙනවා.
අවසාන වශයෙන්,
හර්නියා කියන්නේ සාමාන්යයෙන් හැදෙන දෙයක්. ඒත්, ඒක ගැන හරියට දැනගෙන, පරිස්සම් වුණොත්, ප්රශ්න ගොඩක් අඩු කරගන්න පුළුවන්. පොඩි හරි අමුත්තක් දැනුනොත්, ඉක්මනට වෛද්යවරයෙක් හම්බවෙලා උපදෙස් ගන්න එක තමයි වැදගත්ම දේ.